1. НАРОДНЫЕ СПОРИВНЫЕ ИГРЫ 3
1.1. ШАГАЙ НААДАН
1.2. ШАГАЙ НЯhАЛГА
1.3. ХОНГОРДОХО
1.4. ШАГАЙ ШYYРЭХЭ
1.5. АРБАН ХОЁР ШАГАЙ
1.6. МОРИ УРИЛДАХА
- ПОДВИЖНЫЕ ИГРЫ 6
2.1. ШОНО БА ТАРБАГАНУУД
2.2. МАЛГАЙ ТОЙРУУЛГА
2.3.БОТОГО ХАМГААЛГА
2.4.ЗЭЭРЭМХЭЙ ТОГТООХО
2.5. ШИИЛЭ ШЭДЭЛГЭЭН
2.6. ҺОХОР ҺАМГАН
2.7.ХОРГОДООЛГО
2.8. ТЭБЭГ СОХИЛГО
2.9. САГААН ТЭМЭЭН
2.10. БЭҺЭЛИГ НЮУЛГА
2.11. АЛТАН НААШАА ГАРА
- 12 БYХЭ БАРИЛДААН
4.13 МОРИ УРИЛДААН
5.14 ҺЭЭР ШААЛГА
ЛИТЕРАТУРА
ВВЕДЕНИЕ
История бурятских игр уходит корнями в глубокую древность. Игры бурят не имеют четкого возрастного разграничения и носят сезонный характер. Подвижные игры теплого времени года проводятся вне дома, на свежем воздухе. В Бурятии среди бурят было распространено мужское троеборье: борьба, стрельба из лука, конные скачки. Эти три вида упражнений стали основой для сурхарбана.
На праздник съезжалось очень много народу. Каждый улус, род, племя, выставляли лучших своих баторов, мэргэнов, коней и ловких наездников. В стрельбе из лука, которая долгое время была одним из главных видов боевого искусства кочевников, бурятские воины достигали высочайшего мастерства. Любимым видом состязаний была борьба. Конные скачки – третий вид состязаний. Существуют целые трактаты и неписаные правила по отбору и тренингу скакунов. Призы бывали очень велики – сотни, а иногда и тысячи голов скота. На празднике не только соревновались, но и играли, пели обрядовые песни, танцевали, угощали друг друга. Обязательно исполнялся темпераментный и ритмичный круговой танец «Ёхор», символизирующий единение народа.
В настоящее время Сурхарбан – это соединение традиций и новых форм культуры. Он стал праздником спорта и воспевания пробуждающейся природы. Это увлекательное зрелище. Кроме традиционных видов состязаний здесь проводятся игры, выступления фольклорных ансамблей, ставятся юрты, в которых представители разных районов угощают гостей.
1. Народные спортивные игры
Участники детских массовых подвижных игр изображают животных: лошадей, верблюдов, волков, маралов, лисиц, медведей и птиц. Игры без предметов: «Верблюжонка верблюд ловит», «Поиски шила и ножниц», «Ястреб и утка», «Рукавицу гнать», «Ловля тарбаганов», «Игра в горшки», «Игра в шапки» и т.д. Игры с предметами: «баабхи шэдэлгэн», «шуур шэдэхэ», «шагай»
Логическая игра Шатар — разновидность шахмат.
Среди русского населения популярны: лапта, городки, бабки, кулачные и борцовские схватки, взятие снежных городков, катание на санках, коньках и лыжах.
Игры бурят не имеют четкого возрастного разграничения и носят сезонный характер. Подвижные игры теплого времени года проводятся вне дома, на свежем воздухе.
1.1. Шагай-наадан
Игры с использованием бараньих косточек, наиболее популярны среди игр холодного времени года — домашних игр. Варианты игр в шагай разнообразны, в некоторых из них придается значение тому, какой стороной выпадет косточка при подбрасывании ее вверх: на верхнюю сторону с бугорком или нижнюю с углублением; на боковую гладкую или на другую боковую, с ямочкой. Вот одна из наиболее простых.
Играют обычно 2-5 человек. Каждый кладет в общую кучку на стол или на землю по 5 и более косточек (как договорятся сами играющие). По считалке или жеребьевке, определяют очередность играющих.
Начинающий игру берет из кучки одну косточку и подбрасывает ее вверх. Этой же рукой быстро берет из кучки столько косточек, сколько может захватить его рука, и в эту же руку ловит подброшенную перед тем косточку. Если он не успел взять косточку из общей кучки или уронил хоть одну, то очередь играть переходит к следующему. Если играющий выполнил все правильно, он откладывает себе все косточки, какие успел взять из общей кучки, а одну снова подкидывает, повторяя все, пока не ошибется. Играют до тех пор, пока не закончатся косточки в общей кучке. Побеждает тот, кто наберет наибольшее количество бараньих косточек – шагай.
Игра может состоять из нескольких конов, усложняться. Например, подкидывают не одну косточку, а две и более, ловят их на тыльную сторону ладони и т.п. Общую кучку можно класть не на стол или землю, а, скажем, на колени.
Раньше буряты играли в шагай прямо во время езды верхом на лошади. Игры являлись не только развлечением, они развивали гибкость пальцев, кистей рук, хороший глазомер, быстроту реакции, смекалку, ловкость, были одним из методов системы воспитания у бурят.
1.2. Шагай няhалха
Каждый игрок берет определенное количество косточек, все по очереди подбрасывают их вверх и смотрят, в каком положении они упали: бугорком или углублением, вверх или иначе. У кого косточек в положении бугорком окажется больше, тот и начинает игру.
Он собирает все косточки и бросает их с высоты на пол, чтобы они упали вразброс. Затем щелчком среднего пальца по одной из косточек направляет ее в следующую, лежащую с ней в одном положении, стараясь при этом не задеть другие. Если он не попадает в намеченный шагай или заденет другие, а также, если среди косточек не останется больше одинаково лежащих, то в игру вступает второй и т.д. При каждом удачном щелчке играющий, откладывает в сторону битый шагай. После того, как все косточки будут выбиты, каждый играющий выставляет на кон количество косточек равное наименьшему числу выбитых одним из игроков. Игра повторяется до тех пор, пока все шагаи не окажутся в руках одного человека.
1.3. Хонгордоохо
Один из участников игры берет полную горсть косточек, подбрасывает их и ловит тыльной стороной правой кисти, опять подбрасывает и ловит ладонью. Пойманные шагаи откладываются в сторону. Оставшиеся косточки собирают так: подбрасывается один шагай, и пока он летит, играющий схватывает с пола столько косточек, сколько было поймано в первый раз и ловит падающий шагай. Если игроку удается поймать его на лету, он откладывает одну косточку как выигрыш. В случае неудачи игра переходит к следующему участнику. Победителем считается тот, у кого косточек окажется больше.
1.4. Шагай шүүрэхэ
Играющие усаживаются в круг, посреди которого высыпается целая куча косточек. Каждый выбирает из кучи наиболее круглый шагай, который он должен подбрасывать вверх. Игру начинает сидящий на восточной стороне. Он подбрасывает косточки и, пока шагай летит, должен отделить от кучи столько косточек, сколько он может схватить и поднять, поймав при этом на лету падающий шагай. Затем подбрасывает шагай вторично, схватывает отделенные косточки и ловит падающий шагай. Если играющий уронит хоть одну косточку или не поймает падающий шагай, в игру вступает следующий, сидящий от него слева игрок и т.д. Игра продолжается, пока не останется ни одного шагая из кучи. После этого каждый играющий (или каждая команда, если играющие разделились на две группы) выставляет определенное количество косточек. Они скучиваются, и игра начинается снова.
Иногда косточки не скучиваются, а разбрасываются. При такой игре требуется умение сразу схватить сколько-нибудь косточек, не задевая другие, и в то же время успеть подхватить падающий шагай. Хороший игрок схватывает штук 15-20, а начинающие едва 2-4.
1.5. Арбан хоер шагай
Берут 12 косточек и подбрасывают их, у кого больше косточек упадет в положении бухэ (бугорком), тот и начинает игру. Очередь следующего в нисходящем порядке по количеству косточек-бухэ. Играющий берет все косточки, подняв их вверх, бросает, затем выбирает и откладывает все бухэ, остальные опять подбрасывает и снова отбирает, и так до 12 раз. Если в результате 12 попыток ему удается выбрать все косточки, он выигрывает, и игра должна начаться снова. Если никому не удалось выбрать все косточки, выигрыш достанется тому, у кого отобранных косточек больше.
1.6. Мори урилдаха
Играют двое. Расставляют в ряд 10 косточек. Выбирают по одному «бегунцу» из свободной кучи косточек и ставят их по обеим сторонам первой косточки, затем берут три шагая и бросают их сверху на пол. Если среди них окажется шагай в положении морин (боковая гладкая сторона), бросавший передвигает свой «бегунец» и ставит рядом со второй косточкой, если окажется два морин ставит рядом с третьей и т.д. Выигрывает тот, чей «бегунец» проходит все десять косточек ряда.
- ПОДВИЖНЫЕ ИГРЫ
ТАМИР ХУГЖООХЭ НААДАНУУД
2.1. ШОНО БА ТАРБАГАНУУД
Олон үхибүүд наадажа болохо. Наадагшад тэгшэ уужам талмай дээрэ холо холо гурбан сахариг хорёонуудые зураха. Дундахинь шонын нүхэн гээшэ, хоёр тээхинь тарбагануудай нүхэнүүд болоно. Нэгэ хүбүүн шоно боложо, дундахи нүхэ эзэлнэ. Тарбаганууд хоёр нүхэнэй хоорондо гүйлдэхэ. Шоно тарбагануудые бариха гэжэ дундань маряажа ябаха. Нэгэ нүхэнhөө нүгөө нүхэн хүрэтэр гүйhэн тарбагые шоно добтолон бариха гэжэ оролдохо. Баригдаhан тарбаган шонодо туhалха уялгатай боложо, үлэгшэ тарбагануудаа барилсаха болоно.
Энэ наадан нэгэ тарбаганай үлэтэр үргэлжэлхэ. Һүүлдэ тон гансаараа үлэhэн шуумар хурдан, баригдадаггүй тарбаган шэнэ нааданай эхилхэдэ, шоно болохо эрхэдэ хүртэнэ.
2.2. Малгай тойруулха
Наадагшад – олон үхибүүд дүхэриглэжэ, зосоошоо хараад hууха. Малгай тойруулжа нюугша нара зүб тойрохо зуураа, нэгэнэй арада малгайгаа табижархиха. Тойрожо ерэтэрнь малгай нюуhыень мэдэнгүй hуугаа hаань, малгай нюугша баярлажа, малгайгаар сохижо, дүхэригэй дунда оруулха.
Һэргэг бэшэ, hүлэр hууhанайнгаа түлөө зэмээ эдлэжэ, дуу дуулаха, хатарха гү, али шүлэг хэлэхэ баатай болоно.
Тиигээд наадан үргэлжэлнэ. Арадань малгай нюуhыень дары тухайлhан hэргэг наадагша шурд бодожо, тэрэ малгайень абаад, нюугшые намнан, малгайгаарнь шэдэжэрхёод, тудаа hаа, hууридаа ерэжэ hуушаха. Ахир нюугша оло дахин баригдажа, хэдэ дахин малгай нюужа зобохо болоно.
2.3. БОТОГО ХАМГААЛГА
Наадагшад гар гараа барилсан, түхэреэлэн зогсохо. Тиигээд нэгэ наадагшые ботогон болгожо, дундаа оруулха. Нүгөө наадагшые буура болгон, газаа хааха. Нааданай гуримаар буура ботогые бариха гэжэ оролдохо. Ботогон тэрьелхэ. Гар гараа шанга барилсаhан наадагшад буурые яашье табингүй хаажа, ботогые энхэрэн хамгаална. Шадамар шуран тэмсэл иигэжэ үргэжэлнэ.
2.4. ЗЭЭРЭМХЭЙ ТОГТООХО
Амhартын хабхаг шэнги түхэреэн модые зээрэмхэй гэдэг. Зээрэмхэйе халюухайдуулжа бэшэ, харин эрмэгээрнь шэдэхэдэ, эрмэгээрээ газарта унаад, түргөөр холо мухарижа гүйдэг юм. Энээнииень хэрэглэн зээрэмхэй тогтоохо гэжэ наадан бии.
Уужам талмай дээрэ наадаха. Ута модо баринхай үүдэнэй эзэн үүдээрээ зээрэмхэй оруулхагүй гэжэ хамгаалха, бэшэ наадагшад үүдээрнь оруулха гэжэ элдэб арга hамбаашалан, зээрэмхэйгээ шэдэхэ. Зээрэмхэйгээ үүдээрнь оруулжархёо ћаа, шүүhэндэ тоологдожо, үүдэнэй эзэн болохо.
2.5. ШИИЛА ШЭДЭЛГЭН
Yбэл саhатай сагта hарын сагаанда наададаг. Нэгэ тойрожо гүйлдэхөөр талатай гэр олохо. Тэрэниие тойроод – саhаар хушагданхай сэбэр тала. Хахад метр утатай, сарбуугай шэнээн бүдүүн уляаhа гү, али бургааhа оложо, тэрэнэйнгээ холтоhо хуулажа сагаалха. Тиигээд гэрэй ара талада бүхы наадагшад хана тээшэ хараад зогсохо. Нэгэ хүбүүн гэрэй орой дээгүүр үнөөхи шиила – сагаалhан модоёо шэдэжэрхихэ. Шэдэhэн модонойнгоо бууха үеэр шэдэгшэ хүбүүн гүйхэ, тэрээнтэй хамта бүхы хүбүүд хаха бутаран, гэрэй хоёр тээгүүр гүйлдэн ошожо, унаhан шиила модо бэдэрхэ.
Сагаалhан модые сагаан саhан дээрэ олохонь бэрхэтэй. Олоошье hаа, мэхэтэй байха хэрэгтэй. Юуб гэхэдэ, тэрэ модоёо баряад, гэр тээшээ хэндэшье хүсэгдэнгүй гүйжэ ошоод, булангынь тоншохо ёhотой. Зуурандаа хүсэгдөө hаа, модоёо буляалгажа, шүүгдэћэн хүн болохош.
2.6. ҺОХОР ҺАМГАН
Yхибүүд жээрэб абажа, һохор һамган болохо хүнэйнгээ нюдэ бараан үнгэтэй хэдэн дабхар пулаадаар боожо, юумэ харахагүй болгоод, дундаа хэдэн дахин эрьюулжэ, зүгынь алдахуулаад, өөһэдөө заха углуугаар таран шэмээгүй зогсохо. Һохор һамган тэмтэрэн бэдэржэ, нэгыень бариха гэжэ оролдохо. Хоргодогшод аргаахан тэрьелхэ, баригдахагүй гэжэ оролдохо. Һохор һамган бэдэрэгшэдээ һаршаганахаарнь, амилхаарнь тухайлжа бариха. Баригдагша һохор һамган болохо.
2.7. ХОРГОДОЛГО
Хоёршье, олоншье үхибүүд наадажа болохо. Хоргодохоор олон гэр байратай, малай хорёо хототой, үбһэ хулһатай газарта наадахада таарамжатай. Бэдэрэгшэ хоргодогшодтоо хоргодохо саг үгэжэ, далда газарта, хоргодогшодойнгоо ошоһон зүг шэгынь харангүй, һууха. Сагай хүсэхэдэ гаража бэдэрхэ. Бэдэрэгшэ хоргодогшодойнгоо мүр ажаглаха. Юумэнэй байраhаа хүдэлһые шэнжэлхэ, шагнаархаха, хоргодомо газарнуудые үзэхэ. Бэрхэ бэдэрэгшэ удаан зобонгүй, түргэн оложо, хоргодохо эрхэ олодог.
2.8. ТЭБЭГ СОХИЛГО
Хоёр хүн тэбэг сохижо наададаг. Тэбэг гээшэ бүд соо орёожо уяћан багашаг ћонгинын тухай хайр шулуун юм. Хүлөөрөө сохиходо хүндэхэн бэетэй аад, ехэ таарамжатай, зохид байха. үгышье ћаа хилгааћан залаатай түхэреэн байдаг.
Нэгэдэхи наадагша тэбэг хүлөөрөө сохижо эхилхэдээ, нэгэ зулаар 37 дахин сохёод, тэбэгээ газарта унагаажархиба. Хоёрдохи наадагша тэбэгээ тэрээнћээ оло дахин сохижо шүүхэ болобо гээшэ. Тэбэгээ сохиходоо, 21 дахин сохёод, алдажа, шүүгдээ гэе.
Шүүгдэћэн хүн шүүгшэдћээ “зобохо” болоно. Шүүгшэдээ тэбэгые хүлдэнь хаяжа үгэжэ сохюулна. Сохигшо зобогшые ехээр зобоохоёо оролдон, тэбэгыень хажуу тээшэнь холо сохижорхино. Зобогшо эсэтэрээ гүйжэ, нээрээшье, зобохын ехээр зобожо, хүлћөө аршан ћалирна.
Зобоогшын сохигшо тэбэгые зобогшо угтан хүлөөрөө сохёо ћаа, зоболон дүүрэжэ, дахин шэнээр наадаха байгаа, теэд нүгөөдэнь яахадаа хүнэй тодожо сохихоор сохихоб даа. Баћа аяар холо сохижорхино. Зобоогшын тэбэгээ сохижо шадангүй алдаа ћаань, зоболон дүүрэхэ байгаа. Алдахуулха гэжэ муугаар хаяжа үгэхэдэнь, сохингүй байна бшуу. Дороћоонь ошожо тэбэгээ абаад, дахин хаяжа үгэхэ баатай болоно. Зоболон хадаал зоболон.
2.9. САГААН ТЭМЭЭН
Үхибүүдэй нэгэниинь, „бүхэн» гэшэ нэрэтэй болохо, нүгөөдэнь „ботогон» болохо, бэшэниинь — „тэмээд» гээшэ. Үхибүүд ћубарилдан зогсоод, бэе бэеынгээ бүћэћөө барилсаха. Эдэниие түрүүлэн „энгин» байха, хамагай ћүүлдэ — „ботогон».
Энэ наадан „Сагаан тэмээн» гэшэ нэрэтэй ћэн хойноо, „ботогониинь» бэшэнћээ зүћөөрөө илгаржа, саб сагаанаар хубсалха ёћотой.
Нааданай зорилго: „бүхэниинь» „ботогоёо» бариха ёћотой. Тиихэдэ „тэмээд» „ботогые» хамгаалжа, тэрэнээ „бүхэнэй» гарта оруулхагүй гэжэ хам оролдохо. „Бүхэн» бологшо хүбүүн „ботогые” барихын тула бүхы арга хургаяа, мэхэ гохоёо, шуран солбоноо харуулхаяа оролдохо.
„Тэмээд» гар гарћаа барилсанхай, ,,ботогоёо» „бүхэндэ» барюулхагүй гэжэ бүхыгөөрөө оролдохо болоно. Хэрбээ гар гараа нэгэ тээ алдажархёо ћаань, „бүхэн» бэлэхэнээр ,,ботогоёо» бариха болоно.
Энэ нааданда хэдышье үхибүүдэй наадахада болоно. Зүгөөр „тэмээдэй» олон лэ ћаа, „ботого» барихань бэрхэтэй байха.
2.10. БЭЋЭЛИГ НЮУЛГА
Олон хүн хабаадажа болохо. Бэћэлигэй олон дуу мэдэхэ дууша хүнүүд хабаададаг. Наадагшад хоёр можо боложо, дууша хүнүүдээ тэгшээр хубаажа гү, али гол нютагаараа илгаран урда урдаћаа хаража ћууха. Баруун, зүүн можо гэжэ нэрлэгдэхэ. Баруун можынхидой гарта бэћэлиг нюугдаха. Зүүн можынхид хэнэй гарта бэћэлигэй нюугдаћые тааха. Таагаагүй ћаа, бэћэлигэй дуу хамтаараа дуулаха болоно. Юрын дуу дуулажа болохогүй, заабол бэћэлигэй дуу дуулаха ёћотой юм.
Түрүүшээр “Төөнтэйхэн хүринээрээ”, “Нариихан шаргаараа”, “Номхон бороороо”, “Урда уула” гэхэ мэтын олондо мэдээжэ дуунуудые дуулаха. Гоё дуунуудаа абаћаар дуулахагүй, нээгээд байхада зүйтэй. Юуб гэхэдэ, дуулагдаћан дууе алишье можо энэ үдэшын нааданда дабтажа дуулаха эрхэгүй бшуу. Наадан бүхэли үдэшэ үргэлжэлдэг. Гоё дуунууд зэдэлдэг. Һүүлэй ћүүлдэ нэгэ можын дуунууд барагдажа, тэдэнэр шүүгдэћэнээ мэдэрхэ. Шүүћэн можо шүүгдэћэн можоёо наадалжа, шог дуу дуулаха, шалааха.
2.11. “АЛТАН, НААШАА ГАРА!”
Үхибүүд олоороо зэргэлээд ћууха. Тэдэнэй нэгэниинь шара үнгэтэй бэћэлиг гү, али алтан шара шагай дээшэнь үргэжэ, бултанда харуулна:
– Би энэ алта нюухамни. Бултандаа альгаа тодоод ћуугты.
“Алта” барићан хүн зубшан ябажа, үхибүүн бүхэнэй альга руу тэрэнээ хээшэ болоно. Наадагшад булта гараа нюдаргалан адхаад ћуунад. Хэнэй гарта алтан гээшэб? Мэдэгдэнэгүй. Алта нюућан хүмнай урда гараад ооглоно:
– Алтан, наашаа гара!
Алтатай хүнэй ћуурићаа бодохынь тэндэ зүүн гартань ћуугша баряад табинагүй. Баригдагшые алта нюугша хажуудаа абаашажа хэлэнэ:
– Ши баригдаћан зэмэтэйш. Юугээр зэмээ сагааруулхабши? Дуу дуулаха гїш? Уран шїлэг сээжээр хэлэжэ болоно, їгышье ћаа, хатар харуула. Али нэгыень гүйсэдхэхэ болоолши даа.
Эдэ гурбанай али нэгые гүйсэдхэжэ, алтаяа нюуха эрхэтэй болоно. Дуулажа, хатар харуулжа, шүлэг хэлэжэ шадахагүй ћаа, эшхэбтэр, дорой байдалда орожо, нааданћаа гаргагдаха болоно бшуу. Алтатай хүниие барингүй алдаа ћаа, зүүн гартань ћуућан хүн зэмэтэй боложо, хэћээгдэхэ байгаа. Тиимэ дээрэћээ тэрэ хүн ћэргэг ћуугаа бшуу.
- БYХЭ БАРИЛДААН
Үни урданћаа нааша найр нааданда гол шухала ћуури эзэлэн хүлеэгдэдэг бүхэ барилдаан болбол арадай нааданууд соо ехэ ћонирхолтойнь гээшэ. Манай нютагуудта арад зон мэдээжэ барилдаашадаараа омогорходог. “Арсалан бүхэ”, «Заан бүхэ» гэћэн солотой бүхэнүүд байха. Олон барилдаанда шалгаржа тодорћон бүхэнүүд арад зонойнгоо дунда суурхахал ёћоороо суурхадаг. Олоной нюдэн дээрэ бар хүсэн, дүршэл, шадабаряараа нүгөөдэ барилдагшаяа унагааха гээшэ ёћотой баатаршалга ха юм. Элүүр, сэбэр бэетэй, шүрбэћэлиг бэхи балсан, булшантай бүхэнүүдэй хоёр тээћээ уулзахые харахада, ямар бахатай байдаг бэ?! Газар ћабардан, альгаа дэлгээн, дүрэ буляалдан татасалдажа, барилдааша бүхэн өөрынгөө шадабари, мэхэ хэрэглэн барилдагшаяа унагааха гэжэ оролдоно. Барилдаашанай хара хүсэнћөө гадна, шадабари, мэхэ гохо олон. Гохошье хэжэ, ташаалжашье, дэгээдэжэшье болохо. Хүл шүүрэжэ абаад, газарћаа таћалан, хиидэ үргэжэшье магадгүй.
Барилдаашадай халаан – хүүгэднай ехэшүүлэй барилдаа аргагүй ћонирхон харадаг, барилдагшадта дурладаг гээшэ. Тиимэ дээрэћээ хүүгэдэй наадан соо барилдаан онсо ћуури эзэлдэг. Барилдаанда ћургадаг багшатай, үхибүүдээ барилдуулжа наадхуулдаг нютагуудћаа барилдааша хүнүүд тодорон гаража, нютагаа суурхуулдаг, арад олоноо баярлуулдаг.
- МОРИ УРИЛДААН
Хүнэй хани болохо морин эрдэниин эрдэм олон: хатарша, жороо, гүйгөөшэ, хүндэ ашаанай, ута аянай ябадалша морид байха. Эзэнэй ћургаал, харуућанћаа мориной эрдэм нарижан, тухандаа хүрэдэг. Хатарша, гүйгөөшэ моридой харуућан тусгаар гуримтай байха. Иимэ эрдэмтэй моридые саг үргэлжэ заћажа, тусхай гуримаар эдеэлүүлхэ, уяха, заћаха, ћорихо, шалааень гаргажа ябуулха, гүйлгэхэ хэрэгтэй. Гүйгөөшэ, хатаршын гэдэћэн уяа, заћабариин ашаар жэгдэ нарин, хүлынь хүнгэн, бэень сэбэр байха ёћотой. Тиихын тула шадажа эдеэлүүлхэ, уяжа бэеыень заћаха тон шухала. Хабар, зундаа хүсэтэ хүхэ ногоондо табижа таргалуулха, моришо аргаша хүндэ хануулжа, муу шућыень гаргаха. Гүйгөөшые урилдаанда гарахынь урда уяжа заћаха, хэмээр хооллуулха, урилдуулжа ћорихо гурбые тэнсүүлжэ, тусгаар моришоной заабаряар байлгаха ёћотой.
Гүйгөөшэ мориной урилдахада, тэрэ мори унагша үхибүүнэй үүргэ айхабтар ехэ байдаг. Мориндо бэрхэ унагша мориёо зүбөөр гүйлгэжэ шадаха, хүсэ шадалыень алмаха, мориндоо ћаалта хэхэгүй зэргэтэй. Хэрэгтэй үедэ моринойнгоо гүйдэл шангадхаха олон арганууд байха. Шадамар унагша бэеэ хүдэлгэнгүй, хүл гараа арбагануулангүй, юутэ юугүй мориёо сохин, нэшэнгүй ябадаг. Жолоогоо хүдэлгэхэгүй. Шуумайжа ябаћан морин дээрээ урагшаа үгсын татаад ћуухые харахада аятай байдаг. Замай арюуниие, забћар хаража, моринойнгоо ама залаха. Тон шухала үедэ мориёо ташуураар шэрбээд абахада болоно. Эзэнэйнгээ хүсэл ойлгожо, харайсаяа түргэдхэхэ шадал мориндо олдохо гэжэ найдаха хэрэгтэй. Гүйгөөшын амжалта гансал өөрынь хурданћаа бэшэ, мүн унагшаћаа болодог. Гүйгөөшые унажа урилдуулха гээшэ харюусалгатай даабари мүн.
- ҺЭЭР ШААЛГАН
Мал ажалтай буряад арад намартаа, үүсын үедэ, ћээр шаадаг заншалтай юм. Һээр гээшэ шаахада таарамжатай яћан ха юм. Хүгшэн эмэ үхэрэй ћээр химэ ехэтэй, бэлээр хухардаг. Залуу үхэрэй ћээр сула яћатай хадаа нилээд бүхэ байха. Эгээл түрүүшын томо ћээрые хара ћээр гэдэг. Саашаа бага ћээрнүүд ааб даа. Хүндэтэй айлшанай мяхан табаг дээрэ ћээр табидаг, hээрэй мяхан ћэбхишье ћаа, амтатай гэћэн арадай үгэ бии юм.
Энэ ћээрые залаадаћан болгон, эгээл шиираг хүбүүндэ залаха. Хүбүүн залагдаћан ћээрээ сэбэрээр мүлжөөд, хуха шааха ёћотой. Мүлжэгдэћэнэй ћүүлдэ ћээр шаалган эхилхэ. Шаагша хүбүүнэй хухалжа шадаагүй ћаа, гэртэ байћан хаћатай шиираг бүхы хүбүүд хабаадаха болоно. Һээр шаалганда зоригтой залуушуулшье, зарим хүхюун үбгэдшье хабаадажа, хүсэ шадалаа гарганад.
Шаагша хүн ћээрээ пулаадаар орёожо, зүүн гартаа адхаад, уужамда, олоной нюдэндэ гаража, алаа алсайжа, хүлөө шанга гэшхэн, баатар бэе бэелэн бүхыжэ байгаад хүм бээлэйгээр гү, али ондоо хатуу юумээр жиираглажа зангидаћан баруун гараа ехэр далайжа, оншотойгоор шааха. “Гарнуудаа дан шангаар адхахагүй, ћээртэй гараа түргэн ябуулха юм”, – гэжэ бэрхэ ћээршэн хэлэдэг.
Нюдарга хүндэтэйшье ћаа, дүршэл багатай залуушуул гарайнгаа үбдэтэр шаагаад, гараа ћэжэрэлдэн болинод. Бултанай шаажа, хухалжа ядаад байхада, эгээл ћүүлдэ дүршэлтэй ћээршэн абажа шааха. Тэрэнэй хухалжа шадаагүй ћаа, ћээрнай “бүхэ ћээр” гэжэ нэрэтэй боложо, заћагдажа эхилхэ. Яажа заћахаб гэхэдэ, хоёр шэхыень тайража, гартаа адхадаг үзүүрэйнь мэнгээрћэ бага болгохо. Хатаахагүйн тула ногоон сайн шаара соо байлгаха.
Хэдэн бараг хүбүүдэй ерэжэ шаагаад, бираагүй ћаа, ћээр бүри суутай боложо, боосооной ћээр болон нэрлэгдэжэ, бүд туулмагтай болохо, тиигэжэ ћээр сэнтэй болоно. Ехэнхи ушарта “Сохихын тэдытэ” гээд сэгнэгдэдэг. Холо, ойрын хүршэнэр ерэжэ шааха, хухалаагүй ћаа, туулмаг соонь мүнгэ хэхэ. Саашадаа ћээрэй мүнгэншье, суушье ехэ боложо эхилхэ. Бараг, бараг ћээршэмди гэћэн хүбүүд ойрын нютагуудћаа ерэжэ шаагаад, гараа үбдэхөөгөөд, мүнгэеэ алдаад лэ ошоно. Үдэр сагай ошохо бүри ћээрэй мүнгэн нэмэжэл байдаг.
Литература
- Тугутов И. Е. Игры в общественной жизни бурят. — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1989.
- В. Семенов, В. Фомин. Физическое воспитание в школах Бурятии в начале XX века.// Бурятия, 1999, 20 октября.
- Электронный учебник бурятского языка. – Министерство образования и науки Республики Бурятия и Департамент образования АБАО, 2003.